Μια νεοσύστατη Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία, η ΠΑΣΤΑΛΙ.ΑΜΚΕ, δραστηριοποιείται τον τελευταίο καιρό στην περιοχή της Ξάνθης θέτοντας ως βασικό στόχο το «να ανοίξουν οργανωμένα τα θέματα της παραγωγικής κληρονομιάς στην περιοχή και όχι μόνο».
Απαρτίζεται από ανθρώπους διαφορετικών επιστημονικών πεδίων, αναφορών και γενεών, αλλά με κοινή αγωνία για την παραγωγική προοπτική του τόπου τους. Στεγάζεται στην Παλαιά Χρύσα της Ξάνθης, σε ένα τμήμα του ιδιόκτητου χώρου «Παστάλι», ο οποίος, ως παλιά οικοτεχνία του καπνού, είναι κηρυγμένος διατηρητέος χώρος από το 1994, με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού και μετεξελίσσεται σε «σταθμό έρευνας, εκπαίδευσης και φιλοξενίας που σχετίζεται με τη βιομηχανική αρχαιολογία».
Το 2024 Η ΠΑΣΤΑΛΙ.ΑΜΚΕ διοργάνωσε υπό την αιγίδα του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Επιτροπής για τη Διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς (TICCIH) καθώς και υπό την αιγίδα και με τη χρηματοδότηση του ΥΠΠΟ (τμήμα Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, τομέας Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς) το 1ο Φεστιβάλ Παραγωγικής και Βιομηχανικής Κληρονομιάς με την επωνυμία «Φαερόπ».
Το περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες απευθύνθηκε στην εκπρόσωπο της ΠΑΣΤΑΛΙ.ΑΜΚΕ, βιομηχανική αρχαιολόγο και μουσειολόγο Μαρία Πετρά, θέλοντας να πάρει περισσότερες πληροφορίες για τους στόχους της Εταιρείας και τις μελλοντικές της δράσεις.
«Η ΑΜΚΕ ΠΑΣΤΑΛΙ ιδρύθηκε πολύ πρόσφατα, μόλις το 2024, ωστόσο η σκέψη πίσω από αυτό και όλη μας η δράση είναι απόσταγμα αρκετών ετών και προέκυψε μέσα από κάποιες αναγκαιότητες και κενά που διαπιστώσαμε ότι υπάρχουν στην περιοχή μας όσον αφορά το παραγωγικό και βιομηχανικό μας παρελθόν αλλά και το παρόν» μας εξηγεί η Μαρία Πετρά σχετικά με τις ανάγκες οι οποίες οδήγησαν στη σύσταση της Εταιρείας. «Είναι αναγκαία όχι μόνο η βαθύτερη επιστημονική διερεύνηση του βιομηχανικού μας παρελθόν, αλλά κυρίως η εμπλοκή σε αυτό και του κόσμου της εργασίας. Βεβαίως υπήρξαν και υπάρχουν πολύ αξιόλογες προσπάθειες στην περιοχή μας από την Ορεστιάδα, το Σουφλί, το Διδυμότειχο, την Κομοτηνή μέχρι και την Καβάλα ή τις Σέρρες, ωστόσο αυτό που απουσίαζε και απουσιάζει δυστυχώς είναι ο από κοινού βηματισμός των προσπαθειών που αφορούν την παραγωγική μας ταυτότητα εν γένει», επισημαίνει.
«Βασικοί σκοποί της Εταιρείας είναι η διάσωση, η προβολή, η ανάδειξη, η διατήρηση και η επανάχρηση του ελληνικού παραγωγικού πολιτισμού και της ελληνικής παραγωγικής κληρονομιάς στον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τομέα. Επιπλέον, η αναγκαία προβολή και η επανάκτηση της συνεταιριστικής ιδέας και παιδείας, έτσι όπως έθεσε τις βάσεις ο πρωτεργάτης του συνεταιρισμού στην περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Αλέξανδρος Μπαλτατζής (1904 – 29 Ιουλίου 1987) μαζί με τους συνεργάτες του και αγκάλιασαν οι εργαζόμενοι της περιοχής μας σε όλα τα πόστα. Η επιβεβλημένη σύνδεση παραγωγικού παρελθόντος και παρόντος είναι αναγκαία όσο ποτέ!» τονίζει η Μ. Πετρά. «Κάθε αγροτική κοινότητα και δήμος πρέπει να “αναστήσει” χώρους, μνήμες και πρόσωπα για να αποκτήσει εκ νέου το “έρμα” που προσδίδει ευστάθεια και ισορροπία στις κοινωνίες».
Η τοπική κοινωνία, πώς έχει ανταποκριθεί σε όλο αυτό;
«Αν και είναι νωρίς ακόμα, υπήρξε ανταπόκριση και γνωριμία με το τι κάνουμε από την τοπική κοινωνία της περιοχής μας, δεδομένου ότι αρκετός κόσμος και φορείς έχουν συμμετάσχει στα εργαστήρια και στις δράσεις μας. Όσο προχωράμε βέβαια, οι δράσεις μας θα ανοίγουν τόσο ως προς τη συμμετοχή του κόσμου όσο, κυρίως, και ως προς τις συμπράξεις που είναι άλλωστε η φιλοσοφία της ΠΑΣΤΑΛΙ.ΑΜΚΕ».
«Το παραγωγικό μας παρελθόν το μελετάμε για έναν πρωταρχικό και ουσιώδη λόγο και αυτός είναι η ανάκτηση της παραγωγικής μας αντίληψης. Η γνώση είναι δύναμη μόνο όταν γίνεται πράξη» τονίζει η κα Πετρά.
Τι είναι το Φεστιβάλ Φαερόπ; Και τι σημαίνει το όνομά του;
«Το Φεστιβάλ Φαερόπ είναι το πρώτο πανελλαδικά φεστιβάλ παραγωγικής και βιομηχανικής κληρονομιάς. Το διοργάνωσε το 2024 η ΠΑΣΤΑΛΙ.ΑΜΚΕ με χρηματοδότηση από το Υπουργείο Πολιτισμού και υπό την αιγίδα του ΥΠΠΟ αλλά και του Ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Επιτροπής για τη Διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς (TICCIH)» εξηγεί η εκπρόσωπος της Εταιρείας.
«Φαερόπ, είναι μια λέξη παρμένη από το λεξιλόγιο των καπνεργατών: εφάγαμε φαερόπ (= we got fired), δηλαδή απολυθήκαμε, πεταχτήκαμε έξω. Ο όρος, όμως, χρησιμοποιείται εδώ “ανάποδα”, θέλοντας να τονίσουμε ότι η διερεύνηση του παραγωγικού μας παρελθόντος πρέπει να συνδεθεί με το παρόν δημιουργικά και γόνιμα, ως “εργαλείο” για να μην “φάμε τελικά Φαερόπ” από τον τόπο μας.
»To Φεστιβάλ Φαερόπ, με επίκεντρο την Ξάνθη, ξεκίνησε από τον αγρό και από το πιο ονομαστό καπνοτόπι μας, τη Χρύσα (το αλλοτινό Κιρέτσιλερ). Σταδιακά θα διασυνδεθεί με τα υπόλοιπα αστικά και αγροτικά κέντρα της περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, σκοπεύοντας να αποτελέσει σημείο αναφοράς για τους κατοίκους της περιοχής μας και όχι μόνο. Κεντρικοί στόχοι του φεστιβάλ είναι η δημιουργική αναδίφηση του παραγωγικού παρελθόντος και η σύνδεσή του με το παραγωγικό παρόν, μέσω της αξιοποίησης του παραγωγικού αποθέματος της βιομηχανικής κληρονομιάς. Οι λόγοι που επιλέξαμε να ξεκινήσουμε το Φεστιβάλ Φαερόπ στην Ξάνθη είναι οι εξής:
»Το μεγάλο και σε ποικιλία απόθεμα βιομηχανικής κληρονομιάς: ό,τι σχετίζεται με την αλλοτινή ακμαία καπνεργασία (καπναποθήκες) αλλά και το σχετικά πρόσφατο βιομηχανικό απόθεμα που μας κληροδότησε η συνεταιριστική κληρονομιά του καπνού. Ο Μπαλτατζής πρωτοστάτησε στην ίδρυση μεγάλων κρατικών συνεταιριστικών βιομηχανιών σηματοδοτώντας μια δημιουργική πορεία για το συνεταιριστικό κίνημα: ΣΕΒΑΘ (Συνεταιριστική Εταιρεία Βιομηχανικής Αναπτύξεως Θράκης), ΣΕΚΑΠ (Συνεταιριστική Εταιρεία Καπνού), Ροδόπη, Εργοστάσιο Ζαχάρεως και τόσες άλλες.
»Η κατάρρευση των μεγάλων συνεταιριστικών εγχειρημάτων (ΣΕΒΑΘ, Ροδόπη, ΣΕΚΑΠ), εκτός από τη μεγάλη οικονομική ζημία που προκάλεσε, αποτελεί ένα παραγωγικό “τραύμα”, ένα ανεξόφλητο “γραμμάτιο” που δεν έχει διερευνηθεί. Η συνεταιριστική παιδεία που “χάθηκε” για μια τουλάχιστον γενιά ανθρώπων στην κατεξοχήν περιφέρεια των μεγάλων συνεταιριστικών εγχειρημάτων πρέπει να επαναπροσδιοριστεί χωρίς εμπόδια και χωρίς φόβο. Και πρέπει να επαναπροσδιοριστεί όχι ως νεκρολογία ηθικοπλαστικών μηνυμάτων, αλλά ως πρόταγμα του παρόντος.
»Τέλος, η ετερόκλητη πόλη της Ξάνθης, λόγω διαφόρων παραγόντων (εργασιακών, πολιτισμικών), διαθέτει μια τεχνογνωσία και μια νοοτροπία εδραιωμένη στον τοπικό πληθυσμό σχετικά με τη διοργάνωση μαζικών συλλογικών εκδηλώσεων, όπως είναι το Καρναβάλι, οι Γιορτές Παλιάς Πόλης, το πρώτο πανελλαδικά Φεστιβάλ Μουσικών Σχολείων “Ξάνθη, Πόλις Ονείρων”. Διαθέτει επίσης πολλούς δραστήριους πολιτιστικούς συλλόγους και φορείς που δραστηριοποιούνται καθ΄ όλη τη διάρκεια του χρόνου».
«Ένα φεστιβάλ για την παραγωγική και βιομηχανική κληρονομιά έχει ως στόχο να ανοίξει μαζικά στην τοπική κοινωνία τα ζητήματα της παραγωγικότητας συνδέοντας το παρελθόν με το παρόν και γιατί όχι δίνοντας προοπτική για το μέλλον και την ενεργό συμμετοχή του κόσμου της επιστήμης και της εργασίας» προσθέτει η κα Πετρά.
Οι εκδηλώσεις του 1ου Φεστιβάλ Φαερόπ έλαβαν χώρα σε ένα χρονικό διάστημα τεσσάρων μηνών. «Συγκεκριμένα, έγιναν πέντε δράσεις με εργαστήρια, σεμινάρια, βιβλιοπαρουσιάσεις, στοχευμένα κάθε φορά, μια πρώτη πολιτιστική διαδρομή-ιστορικός περίπατος στην Παλιά Χρύσα, μια μουσική συναυλία και ένας πρώτος ανοιχτός και δημόσιος διάλογος για τη διαχείριση της παραγωγικής και βιομηχανικής μας κληρονομιάς τον οποίο και θα επαναλαμβάνουμε κάθε έτος. Δεν κάναμε το Φεστιβάλ Φαερόπ για να λέμε απλώς ιστορίες από το παρελθόν με γοητευτικό τρόπο. Κι αυτά πρέπει να λέγονται και θα τα πούμε, αλλά κυρίως μας ενδιαφέρει η σύνδεση του παραγωγικού παρελθόντος με το παραγωγικό παρόν και ένας επαναπροσδιορισμός της σχέσης μας με τη χειρωνακτική και τεχνική εκπαίδευση. Είναι προτεραιότητα για την περιοχή μας και τις ανάγκες της» τονίζει η Μαρία Πετρά.
Εκτός από την επωνυμία του Φεστιβάλ, ενδιαφέρον έχει και η προέλευση της επωνυμίας της ΠΑΣΤΑΛΙ.ΑΜΚΕ. Η οποία έχει την έδρα της στη Χρύσα της Ξάνθης, σε ένα τμήμα του ιδιόκτητου χώρου «Παστάλι», που ως παλιά οικοτεχνία του καπνού είναι κηρυγμένος διατηρητέος χώρος με απόφαση του ΥΠΠΟ το 1994.
Τι σημαίνει η λέξη «Παστάλι»; Και γιατί την επιλέξατε;
«Η λέξη “παστάλι” προέρχεται από τον κόσμο της καπνεργασίας. Το “παστάλιασμα” ήταν ένα στάδιο της χωρικής επεξεργασίας του καπνού. Συγκεκριμένα, η διαλογή των καλύτερων φύλλων του καπνού. Μια λέξη που κουβαλάει τον κόπο, αλλά και τη φιλοσοφία μιας εργασιακής αντίληψης της λεπτολογίας. Το παστάλιασμα συνέβαινε τον Σεπτέμβρη και απαιτούσε πολλά χέρια, γι’ αυτό και κάνανε πολλά νυχτέρια. Δεν επιλέξαμε τον όρο μόνο επειδή στεγαζόμαστε σε μια παλιά οικοτεχνία του καπνού, όπου συνέβαινε το παστάλιασμα. Στόχος μας είναι να επανανοηματοδοτήσουμε μια λέξη από τα παλιά, για να πασταλιάσουμε το καλύτερο από ό,τι κάνει ο καθένας και να το αποδώσουμε στην κοινωνία και τανάπαλιν. Να πασταλιάσουμε και στο σήμερα το καλύτερο!»
«Άλλωστε και ο χώρος “Παστάλι” φιλοδοξεί να αποτελέσει έναν ιδιότυπο “σταθμό φιλοξενίας” άμεσα σχετιζόμενο με τη βιομηχανική αρχαιολογία, επιδιώκοντας η βιωσιμότητά του να συνδεθεί μέσα από την αναδίφηση του παραγωγικού παρελθόντος και τη δημιουργική σύνδεση με το παρόν: Χώροι διαμονής και φιλοξενίας για ερευνητές, φοιτητές, αλλά και για το ευρύτερο κοινό, βιβλιοθήκη-εντευκτήριο, εκπαιδευτικές δράσεις, καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, προβολή του παραγωγικού παρόντος υλικού και άυλου, καθώς και παραγωγική επανάχρηση του αγροτικού χώρου βασιζόμενη στις αρχές της αεικαλλιέργειας (permaculture). Εξελίσσεται ο χώρος μας και εμείς πέρα από την ιστορική αναφορά του παρελθόντος θα δείχνουμε και τη σύγχρονη εξέλιξη του χώρου» σημειώνει η Μαρία Πετρά.
«Κλείνοντας θα ήθελα να πω το εξής: Ο μεγάλος συνεταιριστής της περιοχής μας Αλέξανδρος Μπαλτατζής έλεγε: “Πρέπει να βασιστούμε στο μυαλό και στα χέρια μας”. Για εμάς αυτό ήταν “φάρος” και χαρακτηρίζει ό,τι κάνουμε, από την επιστημονική έρευνα, τη διοργάνωση των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Φαερόπ, μέχρι το πιο μικρό και ταπεινό μερεμέτι στο Παστάλι» προσθέτει.
Να σημειώσουμε, τέλος, ότι έχει ξεκινήσει ήδη η προετοιμασία του 2ου Φεστιβάλ Φαερόπ, οι δράσεις του οποίου θα ξεκινήσουν στις 12 Σεπτεμβρίου και θα διαρκέσουν μέχρι και τον Δεκέμβριο του 2025.
